Covid-19’un Yatırımcı Davranışlarına Etkisi

6.1.2021

Ülkemizi ve tüm dünya ülkelerini 2020 yılı başından bu yana etkisi altına alan Covid-19 virüsü tüm dünya ülkelerinde başta sağlık olmak üzere ekonomik, psikolojik ve sosyolojik açılardan hasarlar yaratmıştır. Covid-19 ile beraber tüm ülkeler ekonomik açıdan sıkıntıya girmiş, kamu bütçeleri zayıflar iken, özel sektör ise kendini büyük bir krizin içinde bulmuştur.  

Ülkemizde Mart ayından beri etkisini gösteren ekonomik kriz yatırım ve harcamalara çoğunlukla negatif olarak etki etmiştir. Bu dönemde tüketici ve yatırımcı davranışları radikal olarak değişmiştir.

Korona virüs (Covid-19) salgını 31 Aralık 2020’de ilk olarak Çin’in Hubey eyaletine bağlı Vuhan kentinde görüldü (Euronews, 2020). Hızla tüm dünyaya yayılan virüs ile ilgili ilk vaka ülkemizde Mart 2020’de görüldü. Virüsün olumsuz etkileri ülkemizde hızla görülmeye başlandı ve Nisan ayında özel sektör temsilcileri(özellikle kobi sınıfına giren işletmeler) teker teker kepenk kapatmaya ve işçi çıkarmaya başladılar. Bunu gören Türkiye Cumhuriyeti yetkilileri (Cumhurbaşkanlığı, Ticaret Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı gibi kurumlar) 17 Nisan tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan 7244 sayılı kanun ile işverenlere ve işçilere birçok destek sağladılar(Resmi Gazete, 2020).

Bu destekler her ne kadar ekonomiyi ayakta ve canlı tutmak için yapılmış olsa da, Ağustos 2020’ye geldiğimizde enflasyon artmış, büyüme rakamları azalmış, işsizlik çoğalmış, işverenler ekonomik açıdan zor duruma girmişti. Yatırımlar kısmında ise büyük endişeler beraberinde belirli yatırım alanlarında ciddi daralmalar getirmişti.

Tüketici davranışı, bireylerin, grupların veya kuruluşların faaliyetlerden önce gelen veya takip eden tüketicinin duygusal, zihinsel ve davranışsal tepkileri de dahil olmak üzere, mal ve hizmetlerin alımı, kullanımı ve elden çıkarılması ile ilgili tüm faaliyetlerin incelenmesidir (Wikipedia, 2020).

Tüketici Davranışlarını Etkileyen Faktörler;

• Pazarlama faktörleri; ürün tasarımı, fiyat, promosyon, paket, konumlandırma ve dağıtım.

• Tüketici özellikleri; yaş, cinsiyet, gelir seviyesi, eğitim seviyesi, lokasyon.

• Psikolojik faktörler; satın alma güdüsü, ürüne karşı algı ve ürüne karşı tutum.

• Durumsal faktörler; satıl alma anındaki fiziki koşullar, sosyal çevre, zamanlama.

• Sosyal faktörler; sosyal statü, referans grupları.

• Kültürel faktörler; din, sosyal sınıf, yöresel zevkler.

• Bunlara ek olarak kriz dönemleri ve ekonomik faktörler (Kayabaşı, 2020: 20).

Covid-19’un başlangıç merkezi olarak kabul edilen Çin’de 1.çeyrek büyüme verileri yüzde eksi on civarında geldi. Dünyanın fabrikası olarak kabul edilen Çin’de hem tüketim hem de üretim ciddi anlamda kayıp yaşadı. Tüm Avrupa ve dünyaya yayılan Covid-19 virüsü, sağlıkta pandemi durumu yaratırken, ekonomide ise ülkelere büyük kayıplar yaşattı (Kayabaşı, 2020: 20).

Daralma durumunda olan ve küresel bunalım  sürecine giren dünya ekonomisinde tüketici davranışları ise hayli radikal değişimler yaşamıştır. Öncelikle insanlar kolaya kaçmayıp kendi işlerini kendileri görme durumuna girdiler ve çok elzem olmayan şeylere para harcamamaya başladılar. Daha sonra ise bu durum, bir yandan insanların kendilerini keşfetmelerine sebep olsa bile diğer yandan ekonomik sıkıntıları beraberinde getirdi. Birçok sektörde (ulaştırma, otomotiv, elektronik, gıda dışı perakende, enerji, makine, inşaat ve tüm ağır sanayi)Covid-19’un doğrudan ya da dolaylı etkisiyle talep azalırken beraberinde arz da azaldı ve kamunun sağladığı desteklere rağmen işçi çıkarmalar başladı. Buna da tırnak içinde çözüm üreten kamu, işçi çıkarmaları yasakladı ve işverenler işten çıkaramadıkları işçileri bu kanunun ardından ücretsiz izin verip devlet desteklerinden yararlandılar.

Tüketicilerin satın alma davranışlarını etkileyen en önemli unsur psikolojidir. Psikolojisi pandemi dolayısıyla bozulan tüketiciler, satın alma alışkanlıklarını dijitalleştirdiler .  Bunun yanında ülkelerin aldığı kapama ve karantina kararları da tüketicileri daha tasarruflu ve daha eli sıkı şekilde alışveriş yapmaya yöneltti.

Kapamaların ve karantinaların olumlu etki ettiği yegane sektör perakende gıda sektörüdür. Öyle ki gıda sektöründe covid-19 dönemi ithalat ve ihracat rekorları kırılmış hatta bu yüzden ‘gıda kıtlığı yaşanabilir’ söylentileri yayılmıştır(TGDF, 2020). 

Covid-19’un yeryüzünde ilk görüldüğü andan itibaren bir likidite azalışı ve yatırım tercihlerinin ciddi anlamda değiştiği görülmüştür. Bununla beraber küresel finans ve yatırım kuruluşlarından, hane halkına kadar büyük küçük tüm yatırımcılar yatırım anlayışlarını revize etmişlerdir.  

Sosyal ve ekonomik etkilerden çok çabuk nemalanan finansal piyasalar, Covid-19’un yarattığı ekonomik krizden ciddi anlamda etkilenmiştir. Aslında bu karşılıklı bir etkileşimdir. Ekonomik kriz finansal piyasaların negatif etkilenmesinin hem sebebi hem de sonucu olarak gösterilebilir.

Başta Avrupa ülkeleri, ABD ve neredeyse tüm dünya ülkelerinde yaşanan arz-talep şokları ülkeleri zorunlu desteklere itmiştir. Avrupa Merkez Bankası ve Fed(Federal Reserve Board, United States) parasal genişlemeye gitmiş, bol keseden destekler vermiş fakat buna rağmen kur şoklarının ve yatırım azalışlarının önüne geçememiştir.

Ülkemizde de benzer durum olmuştur. Devlet destekleri arttırabilmek adına had safhada tahvil satışa çıkartmış, fakat tahviller kur güvensizliği ve ekonomik belirsizlikler yüzünden yeterli talebi görememiştir.

SPK (Sermaye Piyasası Kurumu)’nın aldığı Covid-19 önlemleri ise piyasaları rahatlatma yönünde olmuştur. 19 Mart 2020’de alınan ilk tedbir kapsamında Borsa İstanbul’da işlem gören şirketlere finansal verilerini açıklamaları için verilen tarih 30 gün uzatılmıştır. Bunun yanında şirketlerin pay senetlerini geri alım sınırlamaları da ortadan kaldırılmıştır. Bu tedbirler Borsa İstanbul’da panik havasını bir nebze azaltmış ve ötelemiştir.(Temir, 2020: 7-12) Öte yandan hane halkının varlıkları Korona Virüs döneminde yaklaşık %35 artmış; bu artışa etki eden en büyük faktör ise %115 oranında artan hisse senedi stoku. Bununlar beraber yatırım fonları %53 artarken, mevduat varlıkları(tasarruf mevduatı, döviz tevdiatı, kıymetli madenler) ise %30 artmıştır (Vatan Finans, 2020).

Hane halkının varlıkları bu dönemde ciddi artış gösterirken, varlıklarının borçlarına oranı ise yüzde iki buçuk artmıştır (Vatan Finans,2020). Sebebi olarak daha önce de belirttiğim gibi psikolojik olarak ciddi anlamda etkilendiğimiz bu dönemde insanlar borçlarını ötelemiş, ödemekten kaçınmıştır. Ekonomik belirsizlikten ötürü ticari yatırımların ciddi anlamda negatif etkilendiği bu dönemde, hane halkının yatırım ve tasarrufları artmıştır.

Ülkemizi ve tüm dünyayı 2020 yılının ilk günlerinden bu yana etkisi altına alan Covid-19 virüsü tüketici davranışlarında ciddi değişimler yarattı; tüketiciler eski alışkanlıklarından vazgeçip dijital mecralara yöneldi. Bu dönemde gıda sektörü hariç neredeyse tüm sektörlerde tüketim azaldı. Covid-19 virüsü sadece tüketicilerin davranışlarında radikal değişikliklere sebep olmadı. Özellikle ülkemizde ve gelişmekte olan ülkelerde yatırımcıların davranışları ve refleksleri de ciddi anlamda değişimler gösterdi.

Ülkelerin bu dönemde aldığı tedbirler kimi zaman yatırımların zarar etmesine sebebiyet verirken, kimi zamanda işletmelerin iflas etmesine sebep olmuştur. Bunu 2020’nin başında öngerebilen yatırımcılar ise yatırım reflekslerini revize etmiş ve riski ve bununla doğru orantılı olarak da kazanç hedeflerini minimuma indirmişlerdir.

Tüm bu bilgilerin ışığını arkamıza alarak baktığımızda ise aslında bir taraftan da özellikle kredi faizlerindeki düşüşler, tezgah üstü piyasalarda ki aşırı volatil fiyatlanmalar ve hanehalkının Borsa İstanbul’a olan ilgisinin artması gibi bir çok etken ise her krizde ve sonrasında olduğu gibi yatırımcıya yeni fırsatlar sunmuştur.

Kaynakça

• Euronews (2020, Mayıs 4). Dünyada Covid-19: İlk 4 ayında neler yaşandı? Salgının seyri ne durumda?. https://tr.euronews.com/2020/05/04/dünyada covid-19 salgının'nın ilk 100 gününde yasananlar ilk nerede ortaya çıkt nasıl yayıldı (Erişim Tarihi: 04.12.2020)
• Kayabaşı, E. T. Covid-19’un Piyasalara ve Tüketici Davranışlarına Etkisi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(5), 15-25.
• Resmi Gazete(2020, Nisan 17) Yeni Koronavirüs (Covid-19) Salgınının Ekonomik Ve Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/04/202004172.htm (Erişim Tarihi: 04.12.2020)
• Temir, C. Covid-19'un Sermaye Piyasaları Üzerine Etkisi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Girişimcilik Dergisi, 4(7), 50-66.
• Türkiye Gıda ve İçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu (2020). Covid-19 Gıda ve İçecek Sektöründe Dış Ticareti Nasıl Etkiledi?. https://www.tgdf.org.tr/covidi19gidaveiceceksektorundedisticaretinasiletkiledi (Erişim Tarihi: 05.12.2020)